Jedną z podstawowych zasad prawa cywilnego jest zasada pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać). Jednakże nawet od tej zasady ustawodawca przewiduje wyjątki i pomimo zawarcia przez strony umowy oraz późniejszej zmiany sytuacji możliwe jest domaganie się na drodze sądowe zmiany, a nawet rozwiązania niekorzystnej umowy. Ostatnimi czasy powszechnie wiadomo, iż gwałtownie wzrosły ceny materiałów i surowców (np. stal, styropian, asfalt itd.) oraz energii elektrycznej, gazu czy ciepła. Nie bez znaczenia dla dostępu do surowców pozostają też pandemia COVID-19 oraz konflikt zbrojny w Ukrainie. Ponadto z uwagi na wysoki wskaźnik inflacji polskiego złotego (PLN) oraz wielokrotne podwyższenie stóp procentowych przez Radę Polityki Pieniężnej NBP drastycznie wzrosły koszty finansowania działalności gospodarczej (kredyt, leasing, factoring itd.). Do tego dochodzi wzrost kosztów pracowniczych, składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne oraz dodatkowe obciążenia publicznoprawne. W tym stanie rzeczy wielokrotnie okazuje się, że po zawarciu umowy na skutek okoliczności niemożliwych do przewidzenia przy zawarciu umowy i niezależnych od stron dalsze wykonywanie umowy staje się nieopłacalne dla Wykonawcy. Pomimo, że pozornie sprawa wydaje się być bez wyjścia prawodawca przewidział możliwość udzielenia takiemu Wykonawcy ochrony prawnej.
Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, Sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę Sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym. Aby możliwe było dochodzenie przed Sądem zmiany umowy lub jej rozwiązania niezbędne jest udowodnienie, że po zawarciu umowy doszło do nadzwyczajnej zmiany stosunków. Zatem należy udowodnić, że wystąpiła taka sytuacja, której żadna ze stron nie mogła przewidzieć, jest od nich niezależna oraz ma charakter nadzwyczajny, a brak zmiany umowy doprowadzi do nadmiernych trudności lub rażącej straty po stronie Wykonawcy. Uwzględniając pozew Sąd ma prawo odpowiednio podwyższyć wynagrodzenie Wykonawcy, dokonać zmiany haromonogramu wykonania umowy lub wprowadzić inne zmiany aby tak zmienić stosunek prawny łączący strony aby Wykonawca uzyskał ochronę prawną jego słusznych interesów.
Czy można domagać się wyższego wynagrodzenia?
W przypadku umów zawieranych w trybie ustawo Prawo zamówień publicznych ustawodawca dodatkowo wprowadził obowiązek aby umowa, której przedmiotem są roboty budowlane lub usługi, zawarta na okres dłuższy niż 12 miesięcy, zawierała postanowienia dotyczące zasad wprowadzania zmian wysokości wynagrodzenia należnego Wykonawcy, w przypadku zmiany ceny materiałów lub kosztów związanych z realizacją zamówienia. Dodatkowo umowa powinna określać:
1) poziom zmiany ceny materiałów lub kosztów, o których mowa w ust. 1, uprawniający strony umowy do żądania zmiany wynagrodzenia oraz początkowy termin ustalenia zmiany wynagrodzenia;
2) sposób ustalania zmiany wynagrodzenia:
- a) z użyciem odesłania do wskaźnika zmiany ceny materiałów lub kosztów, w szczególności wskaźnika ogłaszanego w komunikacie Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego lub
- b) przez wskazanie innej podstawy, w szczególności wykazu rodzajów materiałów lub kosztów, w przypadku których zmiana ceny uprawnia strony umowy do żądania zmiany wynagrodzenia;
3) sposób określenia wpływu zmiany ceny materiałów lub kosztów na koszt wykonania zamówienia oraz określenie okresów, w których może następować zmiana wynagrodzenia wykonawcy;
4) maksymalną wartość zmiany wynagrodzenia, jaką dopuszcza zamawiający w efekcie zastosowania postanowień o zasadach wprowadzania zmian wysokości wynagrodzenia.
Przez zmianę ceny materiałów lub kosztów rozumie się wzrost odpowiednio cen lub kosztów, jak i ich obniżenie, względem ceny lub kosztu przyjętych w celu ustalenia wynagrodzenia Wykonawcy zawartego w ofercie. W przypadku zamówień publicznych, jeżeli łącząca strony umowa przewiduje mechanizm waloryzacji wynagrodzenia Wykonawcy, dodatkowo możliwe jest złożenie do Zamawiającego wniosku o zmianę umowy w tym zakresie oraz przeprowadzenie negocjacji, a nawet mediacji np. przed Sądem Polubownym przy Prokuratorii Generalnej RP.
Konkludując, sam fakt zawarcia umowy oraz późniejszej zmiany sytuacji w ten sposób, że dalsze wykonywanie umowy jest nieopłacalne dla Wykonawcy nie stanowi jeszcze sytuacji bez wyjścia oraz istnieją środki ochrony prawnej z których może skorzystać Wykonawca po spełnieniu warunków określonych w przepisach prawa.